Быйыл 2024 сылга Саха сирин биллиилээх судаарыстыбаннай уонна уопсастыбаннай деятелэ Евдокия Николаевна Горохова төрөөбүтүттэн 100 сылын бэлиэтиибит.
Өрөспүүбүлүкэбит осторуйатыгар ЫБСЛКС уобаластааҕы комитетын секретаринэн, ССКП Аллайыахатааҕы райкомун бастакы секретаринэн, Саха АССР Верховнай Советын Президиумун Бэрэссэдээтилинэн киирбитэ. Союзнай суолталаах персональнай пенсионер этэ.
Евдокия Николаевна төрөөбүт сиригэр — Аллайыаха улууһун сайдыытыгар бастыҥ оруолу оонньообута. «Мин Аллайыахам» кинигэни 40-ча саастааҕар, олоҕун-үлэтин үгэнигэр сылдьан суруйбут. Аллайыаха нэһилиэгин, улууһун остуоруйатын, улуус үөскээһинин, дьон-сэргэ олохсуйуутун, бастакы колхозтары, бөһүөлэктээһин кэмнэрин олус сиһилии суруйбут.
«Сайдыы суола» эрэдээксийэ өрөбүллэргэ ааҕааччыларыгар кыра-кыралаан бу кинигэни кытары билсиһиннэрин салҕыыр.
Бүгүн үһүс «Оройуон тэриллиитэ» диэн чааспытыгар Евдокия Николаевна Аллайыаха эрдээҕи кэмнэрин туһунан кэпсиир.
ОРОЙУОН ТЭРИЛЛИИТЭ
Мин өрдөөҕү отутус сыллары үчүгэйдик өйдүүбүн. Мин оҕо сааһым оройуон тэриллэр, Хотугу народностар олохторугар-дьаһахтарыгар тахсар уларыйыылар кэмнэригэр ааспыта. Оҕо эрдэҕинээҕи санаабар барыта кэрэҕэ тардыһар, үчүгэйгэ кубулуйар этэ.
Улахан дьон интэриэстэрэ миигин эмиэ долгутара, интэриэһиргэтэрэ. Ону барытын болҕойон көрөрүм-истэрим итиэннэ бары саҥаны, бастыҥы оҕолуу санаабынан өйдүүрүм.
Убайдарым уонна аймахтарым ким эрэ хаалларбыт суос-соҕотох кинигэтин лиистэрин хос-хос мускуйан ааҕалларын өйдүүбүн. Онтон араас мунньахтарга, мустууларга сылдьар буолбуппут, колхозка ураты өрө көтөҕүллүүлээхтик үлэлиирбит. Оскуола, үөрэх туһунан кэпсэтэрбит.
Биһиги ыраах нэһилиэкпитигэр биир үөрэхтээх киһи кэлэ сылдьыбытын өйдүүбүн. Ол Павел Михайлович Модин этэ. Кини оройуоҥҥа табаарыстыбалары уонна колхозтары тэрийэргэ САССР Киин Ситэриилээх Комитетын уонна «Интегралсоюз» боломуочунайынан кэлбит эбит. Кини бэйэтин энергиятынан барыбытын көҕүлээбитэ.
Биһиги төрөппүттэрбит, убайдарбыт, эдьиийдэрбит күнүһүн колхозка үлэлииллэрэ, киэһэ ликбезкэ үөрэнэллэрэ. Сотору-сотору мунньахтар буолаллара.
Дьон улэҕэ дьулуура улахан этэ. Холобур, биир сайын иһигэр 25 ынах киирэр хотонун тутан бутэрбиттэрэ, cүөhү аһылыгар наада буолар оту уонна сиилэһи толору бэлэмнээбиттэрэ.
Кэнники мин кэпсээммиттэн «Работница» сурунаал корреспондена суруйбута:
«Модин суругун, оҕо сааһын саҕанааҕы суругу, миэхэ aaҕa олорон Евдокия Николаевна оччотооҕу дьиктилээх кэм туһунан өpө көтөҕүллэн кэпсээбитэ. «Барыта оргуйа, кыынньа олороро, дьон-киһи үлэ үөһүгэр сылдьаллара, тула уларыйа турара», диэн. Итинтэн салгыы корреспондент кураанах туундараҕа туох «оргуйуон, кыынньыан» сөбүй диэн бэлиэтиир: «…маҥнайгы колхозтар тэриллибиттэрэ, маҥнайгы оскуолалар аһыллыбыттара, маҥнайгы самолеттар кэлбиттэрэ…».
Кырдьык, барыта итиниик этэ.
Аллайыаха оройуонун партийнай ячейкатын бюротун 1936 с. сэтинньи 27 кунунээҕи мунньаҕар И.М. Модин Бөрөлөөх нэһилиэгин үлэтин туһунан маннык иһитиннэриини оҥорбута боротокуолга суруллубут:
- Колхоз Аллайыаха колхоһун кытта производственнай былааннарын ситиһиилээхтик толорор иһин куоталаһар.
- Куоталаһыынан колхозтаахтар 60 % хабыллыбыт. Колхоз 16250 солкуобайдаах балыгы бултаан былаанын 102 % толорбут (барыта 570 буут балык бултаммыт, ону таһынан 90 буут ыт аһылыгар ууруллубут).
Бастыҥнар (былааннарын 150-150 % толорбуттар) А.П. Слепцов, Е.Н. Рожин, П.А. Рожин, А.С. Сергучев.
Аллайыаха оройуонун территорията быдан уруккуттан Булуҥ уокуругун Уус-Дьааҥы улууһугар киирсэрэ уонна улуус саамай ыраах, туҥкэтэх кырыы сиринэн буолара.
1925 с. Аллайыахаҕа табаһыттар, булчуттар, балыксыттар 225 биирдиилээн хаһаайыстыбалара баара, онно барыта 870 киһилээҕэ. 6 кыра нэһилиэктэринэн уонна Русскай Устье бааһынайдарын общинатыгар арахсан олороллоро.
1925 с. тохсунньу ый 26 күнүгэр Аллайыаха нэһилиэктээҕи Советын съеһин мунньаҕа ыытыллыбыта. Ол мунньахха «Аллайыаха оройуонун бэйэтэ туспа улуус оҥоруутунунан» боппуруос дьууллэһиллэн, уокуруктааҕы комитеттан бу дьыаланы быһаарарыгар көрдөһөргө диэн уураах ылыллыбыта. Оройуону салайар органнары тэрийии туһунан боппуруоһу дьүүллэһэн баран маннык уураах ылыллыбыта: нэһилиэктэргэ нэһилиэнньэтэ нahaa аҕыйаҕынан сибээстээн, сир ахсын нэһилиэк Советтарын тэрийбэккэ эрэ, Аллайыаха сэлиэнньэтигэр кииннээн биир холбоһуктаах нэһилиэктээҕи Советы тэрийэргэ. Бу Совет Булуҥ уокуругун Уус-Дьааҥытааҕы улууһун ситэриилээх комитетын кытары быһаччы сыһыаны олохтуохтаах. Русскай Устьеҕа олохтоох Совет быраабын уруккутунан хаалларарга.
1925 с. олунньу ый 27 к. туругунан Аллайыахаҕа Үөдүгэй (172 киһи), II Ногоот (162 киһи), Күүрэ (57 киһи), Быйаҥныыр (19 киһн), Юкагир (74 киһи), Русскай Устьстааҕы бааһынай общината (346 киһи) диэн нэһилиэктэр регистрацияламмыттара. Туспа оройуону тэрийии боппуруоһа хас да улахан мунньахтарга көтөҕүллэ сылдьыбыта.
Райисполком бастакы председателэ, партия ветерана А.С. Горохов ахтарынан, кини Аллайыаха оройуонун арааран тэрийии туһунан боппуруоска Булуҥ уокуругун Советтарын мунньаҕар тыл эппит. Итинтэн сотору Андрей Спиридонович оройуону араарыыга тэрийэр комитет председателинэн анаммыт.
1931 с. муус устар 12 к. оройуон Советтарын бастакы съезтэрэ буолбута. Съезкэ оройуоннааҕы ситэриилээх комитет тэриллибитэ, бастакы председателинэн А.С. Горохов быыбардаммыта. Исполком чилиэннэринэи Н.И. Слепцов (председатели солбуйааччы), Н.М. Романов (исполком секретара), П.М. Модин, Д.М. Павлов. Н. Рожин (Көтүппэт), Иван Слепцов, Ефросинья Чикачева талыллыбыттара.
Бу күн оройуон тэриллибит күнүнэн ааҕыллар.
Оройуону арааран, туспа оройуон быһыытынан тэрийиигэ элбэх үлэни А.С. Горохов ыыппыта, онон кини өҥөтө улахан. Андрей Спиридонович Уус-Дьааҥыга төрөөбүт киһи. Эдэр эрдэҕиттэн Уус-Дьааҥыга, Булуҥҥа, Аллайыахаҕа Советскай былааһы олохтоспута. 1931 с. кулун тутар ыйга партия чилиэнигэр кандидатынан киирбитэ. 1929 с. Уус-Дьааҥы оройуонугар сир салаатын сэбиэдиссэйинэн, онтон райисполком председателин солбуйааччынан үлэлээбитэ.
Колхознай-совхознай тутуу 6 ыйдаах курсугар үөрэммитэ. 1932 с. Аллайыаха райисполкомун үлэтин туһунан ЯЦИК-ка отчуоттаабыта.
Ол эрээри чиэһинэй уонна дьыалатыгар бэриниилээх үлэһит А.С. Горохов уһаан үлэлээбэтэҕэ: oлоҕo суох критикаҕа түбэһэн. 1932 с. «Интегралсоюзка» атын үлэҕэ көһөрүллүбүтэ, 1933 с. «Интегралсоюз» уонна райзо үлэтин тохпутун иһин» диэн баайсан партияттан уһулбуттара.
Oннooҕop А.С. Горохов курдук чиэһинэй уонна принципиальнай улэһиккэ итинник хаҕыстык сыһыаннаһыы оччотооҕу кэм үрдук көрдөбүлүнэн быһаарыллара уонна партбюро оннук дьайыылара хайҕанар эрэ этэ.
Кэлин коммунист А.С. Горохов буруйа суоҕа дакаастанан, партиятыгар төннүбүтэ уонна партийнай тэрилтэ сорудаҕынан араас эйгэҕэ элбэх үлэни ыыппыта. Уһуннук колхоз председателинэн, сельсовет председателинэн үлэлээбитэ. Олоҕун тиһэх күннэригэр дылы партияҕа, норуокка эрэллээх, оройуонун иһин ис сүрэҕиттэн кыһанар киһи этэ. Кини 1963 с. өлбүтэ, Ойоотуҥҥа көмүллэ сытар.
Оройуон улэһит дьоно Андрей Спиридонович Горохов сырдык аатын кэриэстиэх, умнуо суох тустаахтар.
30-с сыллар иннилэринэ саҥа тэриллибит оройуоҥҥа оскуола, балыыһа суох этэ. Нэһилиэнньэ бүтүннүүтэ үөрэҕэ cyoҕa.
1927 с. кулун тутар 7 күнүгэр Усуйаанатааҕы Советтар съезтэрин мунньаҕар Аллайыаха үс нэһилиэгэр үөрэхтээх киһи суоҕунан сибээстээн саатар биир суруксуту булан аныыр туһунан кэпсэтии буолбута. Эмиэ ити съезкэ Аллайыахаҕа оскуоланы ahapгa, икки ыйтан итэҕэһэ суох болдьоххо учуутал булан ыытарга диэн быһаарыллыбыта.
1928 с. кулун тутарга Усуйаана улууһун ситэриилээх комитетын киэҥ ыҥырыылаах пленумугар аллайыахалар боппуруостара анаан көрүллүбүтэ. Иһитиннэриини Булуҥ уокуругун ситэриилээх комитетын председателэ И.И. Торгенсен оҥорбута.
Бу мунньахха Аллайыаха оройуонун ис балаһыанньата киэҥник дьүүллэһиллибитэ. Мунньах боротокуолугар этиллэринэн, ол кэмҥэ Аллайыаха оройуонун сиригэр ыаллыы олорор оройуоннартан кэлэн хаартылыыр, үспүкүлээнниир, сокуоннайа суохтук эргинэр дьон бааллар эбит. Итинник куһаҕан быһыыны бопсорго, эппиэкэ тардарга пленум Саха АССР Госпланыгар көрдөһүү түһэрбит. Аллайыахаҕа 5 куойкалаах балыыһаны ahapгa туруорсубуттар.
1932 с. муус устар 7-12 күннэригэр ыытыллыбыт Сэбиэттэр II съезтэрэ оройуон олорор ураты миэстэни ылар. Съезд делегаттара алта күн үстата оройуон олоҕун ымпыгар-чымпыгар диэри ырытыһан, кэлэр өттүгэр сайыннарыы суолларын быһаарбыттара.
Съезкэ райисполком председателин солбуйааччы Д.М. Павлов отчуоттаабыта. Нэһилиэнньэни бородууктанан уонна табаарынан хааччыйыы, түүлээх бултааһынын туһунан дакылааты И.И. Томскай оҥорбута. Бу боппуруостары дьүүллэһиигэ 51 делегат тыл эппитэ. Делегаттар дьон олоҕо наһаа ыараханын, ас-таҥас тиийбэтин, нэһилиэнньэ ортотугар иитии үлэ туһунан киэҥник кэпсэппиттэрэ.
Оройуон салайааччылара А.С. Горохов, Н.И. Слепцов «Якутпушнина» база сэбиэдиссэйэ Леонтьевскай сабатаастыыр дьайыыларын уонна олохтоох былааһы билиммэт буолуу чахчыларын таһаарбытын иһин сытыытык кириитикэлээбиттэрэ.
Делегаттар оройуон туһатыгар наадалаах этиилэри оҥорбуттара, сотору кэм иһинэн радиостанцияны aҕaлaн тардар наадалааҕын туруорсубуттара. Биир интэриэһинэйэ диэн 1 дирижабль тутуутугар 1000 солк. биэрэргэ быһаарбыттара.
II съезд делегаттара оройуон хаһаайыстыбатын уонна культуратын сайыннарыы сүрүн соруктарын быһаарбыттара. Райисполком председателинэн Иван Иванович Томскай талыллыбыта. Кини гражданскай сэрии сылларыгар Усуйаанаҕа уонна Булуҥҥа кыһыл партизан этэ. Кини аата Дьокуускайдааҕы госархив докумуоннарыгар Усуйаана уонна Аллайыаха оройуонун биир бастакы коммуниһын уонна салайааччытын быһыытынан үгүстүк ааттанар.
И.И. Томскай дьон-сэргэ ытыктыыр принципиальнай салайааччыта этэ. Кини кэргэнэ А.И. Томская эмиэ партия чилиэнэ уонна актыыбынай общественник этэ.
1931 сыллаахха оройуон тэриллибитинэн сибээстээн, көһө сылдьар сэбиэттэргэ быыбардар ыытыллыбыттара. 6 нэһилиэктээҕи уонна биир оройуоннааҕы сэбиэттэр баар буолбуттара.
Тыа хаһаайыстыбатыгар холбоһуктааһын үлэтэ тэҥитиллибитэ. Тэриллибит табаарыстыбалар 1930 с. — 720, 1931 с. — 619, 1932 с. — 721 киһилээхтэрэ.
1932 с. оройуоҥҥа баар 7 колхоз, биир табаарыстыба барыта 634 ыттаах, 3585 табалаах, 89 сылгылаах этэ. Итини харчыга ааҕан таһаардахха 271 тыһ. солк. тэҥнэһэрэ.
Ол кэмҥэ гражданнар кэтэх бас билиилэригэр 829 ыт, 428 таба, 29 ынах cүөһү, 9 сылгы, 8876 сохсо-паас, 1632 илим, 78 муҥха баара.
30-с сыллар саҕаланыыларыгар Дьокуускайтан биһиги оройуоммутугар А.В. Паулин (билигин 90 сааһын ааспыт партия ветерана) колхозтары тэрийсэ кэлбитэ. Арвед Вольдемарович ол үлэни Русскай Устьеҕа ыыппыта.
Колхоһу тэрийии хампаанньата хайдах эрэйдээхтик ыытыллыбытын туһунан кини бу курдук ахтыытыгар суруйар: «1930 сыллаахха муус устар ыйга быстар дьадаҥы уонна орто бааһынайдар хаһаайыстыбаларын холбоһуктааһын саҕаламмыта. Колхозка 12 хаһаайыстыба холбосто, 21 русскоустьинец колхозтаах буолла», — диэн.
Колхозка киириини агитациялааһын таһынан, киниэхэ көҥүл өттүнэн киириини өйдөтүллүөхтээх этэ. 1930 сыл ахсынньы 17 күнүгэр Овсянников диэн боломуочунай бэйэтин дакылааттыыр суругар бэлиэтииринэн — үөһэттэн колхоһу тэрийиигэ ыйыы кэлбэтэх эбит. Ол иһин тэриллибит 17 колхозтар бэйэлэрин дьаалыларынан олороллоро, нэһилиэк сэбиэттэрэ колхозтары салайбат этилэр.
1929 с. баар хаһаайыстыбалар бары «Интегралсоюз» кооперативка холбоспуттара. Кини ол бириэмэҕэ киэҥник тарҕаммыт тэрилтэ этэ, табаарыстыбалары тэрийиинэн, түүлээҕи соҕотуопкалааһынынан, атыынан-эргиэнинэн дьарыктанара. «Интегралсоюз» чилиэннэрэ 1932 сыллаахха 103456 солк. 39 харчы суумаҕа турбут 5962 кырса, кырынаас, саһыл, бөрө тириилэрин туттарбыттара.
1929 с. норуот хаһаайыстыбатыгар туттуллар 40359 солк., оттон 1931 с. — 131025 солк. суумалаах табаардар тиэллэн кэлбиттэр.
1932 сыллаахха дылы кооператив председателинэн Егоров, онтон ити сылтан А.С. Горохов (урукку райисполком председателэ) талыллан үлэлээбиттэрэ.
1935 сыллаахха «Интегралсоюз» кооперативы эһэн, сорох анал үлэтэ оройуоннааҕы сир салаатыгар (райзо), оттон эргиэнин дьыалата «Якутпушнина» тэрилтэҕэ бэриллибитэ.
1930 сыллаахха ахсынньы ыйга оройуоҥҥа маҥнайгы партийнай ячейка тэриллибитэ. Ол састаабыгар икки партия чилиэнэ (София Винокурова — учуутал, ячейка секретара Томскай И.И.) уонна икки кандидат (Д.М. Павлов, А.И. Томская) киирбиттэрэ. Мин бу дьону барыларын үчүгэйдик билэбин, инники араас сылларга көрсүтэлээбитим.
Партийнай ячейка нэһилиэнньэ ортотугар улахан тэрийэр уонна иитэр үлэни ыытара. 1930 с. ахсынньы ыйтан 1931 с. муус устарга диэри 31 партийнай мунньах буолбута. Онно кадр, политическай үлэ, партийнай дьиссипилиинэ боппуруостара, булчуттар табаарыстыбаларын уонна салайар улэһиттэр отчуоттара дьүүллэнэллэрэ.
Олохтоох дьонтон маҥнайгы коммунистарынан Д.Н. Едукин, Н.И. Слепцов, С.Д. Чикачев, Е.Н. Суздалова, А.Н. Горохов I, Н.К. Рожин, В.М. Алексеев буолбуттара.
1930-1931 сс. оройуон тэриллибитинэн сибээстээн Дьокуускайтан хас да коммунист үлэҕэ кэлбиттэрэ. Оройуоннааҕы партийнай тэрилтэ маҥнайгы босхоломмут секретарынан саҥа кэлбит М.С. Бурнашев буолбута.
Туспа партийнай тэрилтэ 1931 с. муус устарга тэриллибитэ. Партбюро секретара Н.К. Аргунов 1933 с. бэс ыйын күнүнээҕи отчуотуттан көрдөххө, оччотооҕуга партия 6 чилиэнэ, 3 кандидат учуокка тураллара. Итини таһынан үөһээҥҥи партийнай органнар бигэргэтэ илик 3 партия чилиэнэ, 9 кандидат бааллара.
1936 с. муус устар 14 күнүгэр холбоһуктаах партийнай-комсомольскай мунньах буолбута. Онно оройуоҥҥа партийнай уонна комсомольскай тэрилтэлэри тэрийэр туһунан боппуруос көрүллүбүтэ.
Маннык партийнай уонна комсомольскай тэрилтэлэр тэриллибиттэрэ:
— райисполкомҥа — партийнай тэрилтэ (секретарь И.Г. Нартахов), маҥнайгы cүhүөx комсомольскай тэрилтэ (секретарь Н.В. Ефремов);
— Юкагир нэһилиэгэр — кандидатскай-комсомольскай группа (группорг Н.И. Слепцов);
— «Интегралсоюзка» — партийнай-комсомольскай группа (группорг Г.Д. Попов);
— Русскай Устье нэһилиэгэр — партийнай-комсомольскай группа (группорг Д.Х. Гуляев);
— Бөрөлөөх нэһилиэгэр — кандидатскай-комсомольскай группа (группорг А.Н. Горохов);
— Быйаҥныыр нэһилиэгэр — маҥнайгы cyhyox комсомольскай тэрилтэ (секретарь Т.А. Горохов);
— начальнай оскуолаҕа — маҥнайгы cyhyox комсомольскай тэрилтэ (секретарь Н.П. Максимов).
1932 сылтан ыла «чыысканан» сибээстээн партияҕа ылыы тохтотуллубута. БСК (б) П XVIII съеһин кэнниттэн эрэ бу үлэ чөлүгэр туһэриллибитэ.
Оройуоннаҕы партийнай тэрилтэ оройуон үлэтигэр-хамнаһыгар толору эппиэтинэһи сүгэрэ. Оччотооһу коммунистар уопсай дьыалаҕа бэриниилээх буолуу тыыныгар иитиллэллэрэ, улэҕэ, общественнай олоххо холобур буолаллара.
Кинилэр ортолорутар Николай Иванович Слепцову ахтыахха сөп. Партячейка 1939 сыллааҕы отчуотугар Н.И. Слепцов 1932 с. партия чилиэнэ, сир салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир, бэйэтин эбээһинэһин үчүгэйдик толорор, оройуоҥҥа колхознай тутууну салайыыны хааччыйар кыахтаах диэн бэлиэтэммит. Оройуоҥҥа итинник коммунистар үүнэн испиттэрэ.
1940 с. БСК (б) П райкома тэриллибитэ. Бастакы секретарынан Д.П. Теплых быыбардаммыта. Кини Москваҕа партийнай курска үөpэнэ сылдьан, 1941 сыллаахха Москва анныгар сэриилэһэ сылдьан өлбүтэ.
40-50 сс. партия райкомун секретардарынан И.И. Мордосов, В.Ф. Монастырев, П.С. Сивцев, В.П. Гуляев, Г.Г. Громов, Н.И. Севостьянов, Г.Г. Борисов, Г.Е. Дранаев, А.Г. Сивцев, В.П. Слепцов, И.А. Сергучев, райисполком председателинэн В.М. Чупров үлэлээбиттэрэ.
Оройуоҥҥа комсомольскай тэрилтэни маҥнайгы тэрийээччилэринэн учууталлар Е.П. Горохова, В.Е. Филиппов этилэр, онтон К.Р. Нестеров, В.П. Слепцов, С.Н. Анисимов үлэлээбиттэрэ.
Оччотооҕу комсомолецтар саҥа олох иһин охсуһаллара.
Кинилэр бэйэлэрин аҕа табаарыстарын кытта нэһилиэнньэ ортотугар араас өрүттээх үлэни ыыталлара. Норуот үөрэхтээһинэ, доруобуйа харыстабыла, культура сайдыыта — бу хоту дойдуга Советскай былаас мүччүрүйбэт ситиһиитэ этэ.
1927 с. Советтар Усуйаанатааҕы съезтэригэр Аллайыаха оройуонун туһунан дакылаакка (дакылааты О.А. Анисимов оҥорбута) Аллайыахаҕа оскуоланы арыйар уонна улахан дьон үөрэхтээһинин тэрийэр тyһyнaн этиллибитэ. Съезкэ Усуйаана уонна Аллайыаха нэһилиэнньэтин хааччыйарга Хаһааччыйаҕа фельдшерскэй пууну aһapгa уураах ылыллыбыта.
Оройуон киинигэр Аллайыахаҕа маҥнайгы оскуола 1928 сыллаахха аһыллыбыта. Маҥнайгы учууталынан Дьокуускайтан Пантелеймон Иннокентьевич Слепцов кэлбитэ. Кини 6 ый устата айаннаан, үлэлиир сирин булбута.
Русскай Устьеҕа И.И. Торгенсен II көҕүлээһининэн оскуола аһыллыбыта. Кини Булуҥтан Русскай Устьеҕа кэлэригэр маннык ис хоһоонноох докумуоннааҕа:
«ОТПУСК
Всем УИКам, нассоветам, должностным лицам и частным гражданам.
Предъявитель сего г. Торгенсен И.И. II действительно является зав. Русско-Устьинским л/н (ликбпункт) и секретарем Аллайховского с/с по совместительству.
Потому предлагается вам оказать всемерное содействие по передвижению его в Русское-Устье.
(Подпись секретаря)
от 14 декабря 1928 г.».
Торгенсен оскуоланы бэрт эрэйинэн 1929 с. тохсунньу 4 күнүгэр аспыта. 8 үөрэнээччилээҕэ. Кини 69 үөрэх күнүгэр арифметикаҕа 60 уруогу, нуучча тылыгар 67 уруогу ыыттым диэн отчуоттаабыта. Ону тэҥэ кини ликбпууҥҥа улахан дьону үөрэтэрэ.
Бу оскуола биир үөрэнээччитинэн Михаил Чикачев этэ. Кини оччотооҕу оскуола кыаҕын иһинэн дьаныһан туран үөрэммитэ, тугу барытын билэ-көрө сатыыра. Оннооҕор ихтиологияны, метеорологияны интэриэһиргиирэ. Михаил Иванович кэнники актыыбынай хаһаайыстыбаннай уонна советскай улэһит буолбута. Өр сылларга сельсовет председателинэн үлэлээбитэ, нэһилиэнньэ ортотугар улахан авторитетынан туһанара.
1932 с. оройуоҥҥа үс оскуола аһыллыбыта, онно 149 оҕо үөрэнэрэ: Аллайыахаҕа — 4 кылаас (82 үөрэнээччи), Быйаҥныырга — 2 кылаас (32 үөрэнээччи), Русскай Устьеҕа — 3 кылаас (35 үөрэнээччи). Бу оскуолаларга биэс учуутал улэлиирэ.
Мин 1932 с. aҕыc сааспын туолан баран оройуон киинигэр үөрэнэ киирбитим. Ыкса күһүн ыраах Бөрөлөөхтөн атынан айаннаан кэлбиппин өйдүүбүн. Миэхэ дьиэ-уот олус элбэх курдук буолан көстүбүтэ. Оскуола, интернат, oҕo элбэх этэ. Маҥнай дьулайыах курдук буолбутум, дьоммун суохтаабытым. Кыра убайым Охонооһой эмиэ манна үөрэниэҕэ, онон эрэ холкутуйбутум.
Маҥнайгы учууталларбын — оскуола сэбиэдиссэйин Н.П. Максимовы уонна В.Е. Филипповы үчүгэйдик өйдүүбүн.
Алта дуу, аҕыс дуу муннуктаах урукку таҥара дьиэтин нардом диэн ааттыыллара. Колоколы устан бырахпыттара дьиэ таһыгар сытара. Үөһээ хоруобуйаҕа элбэх «таҥара кинигэтэ» ыһылла сытара. Биһиги бу халыҥ кинигэлэри хомуйан тэтэрээт оҥосторбут. Хабдьы тыҥыраҕын хааныгар сомсон ыла-ыла сурунарбыт, ohox хоруотунан эмиэ чэрэниилэ оҥосторбут.
Taҥapa дьиэтин таһыгар тимир аҕыраадалаах, суруктаах таастаах киһи уҥуохтара бааллара. Ону оччотооҕуга бачча ыраахха хантан эрэ хайдах тиэйэн аҕалалларын cөҕөн эрэ кэбиһиэххэ сөп. Кэнники бу таҥара дьиэтин көтүрэн оройуон саҥа киинигэр — Чокурдаахха илпиттэрэ уонна маһын кулууп тутуутугар туһаммыттара.
1934-35 үөрэх дьылыгар биһигини, Бөрөлөөх оҕолорун, Быйаҥныыр оскуолатыгар үөрэнээччи аҕыйах буолан онно көһөрбуттэрэ. Манна учууталларынан В.Е. Филиппов, кини кэниттэн Р.С. Жирков үлэлээбиттэрэ.
Роман Степанович Жирков бары өттүнэн дьоҕурдаах киһи этэ. Оскуолаҕа сүрүн үлэтин тас өттүнэн нэһилиэнньэ ортотугар общественнай үлэни толороро, дьону ликбезкэ үөрэтэрэ, дакылааттары оҥороро. Кини кыттыыта суох биир да мунньах нэһилиэккэ барбат буолара. Оскуолатыгар уһанара, тыыннаах муннугу тэрийбитэ. Олус үчүгэйдик уруһуйдуура, балалайкаҕа, мандолинаҕа оонньуурга оҕолору үөрэтэрэ, спектакллары туруорара, хайыһарынан күрэхтэһиилэри, айылҕаҕа көрдөөх оонньуулары тэрийэрэ.
Aҕa дойду сэриитин сылларыгар учууталбыт баҕа өттүнэн фроҥҥа барбыта. Кыайыыны Германия Лейпциг куоратыгар көрсүбүтэ. Сэрииттэн хас да орденнаах уонна медаллаах эргиллибитэ.
Кини билигин Эдьигээҥҥэ олорор. Соторутааҕыта 100 сааһын бэлиэтээбитэ. Аллайыаха yлyyһyн Бочуоттаах гражданина.
Начальнай оскуоланы мин 1936 сыллаахха бутэрбитим. Оройуоҥҥа бэһис кылаас аһылла илигэ, онон нэһилиэкпэр төннөрбөр тиийбитим. Манна ынах ферматыгар үлэлээбитим, оту тиэйэрим, хотону ыраастаан балбаахтыырым.
Оччотооҕута нэһиликкэ суруйар-ааҕар киһи суоҕун кэриэтэ этэ. Мин 4 кылааһы бүтэрбит буолан «улахан үөрэхтээҕинэн» ааҕылларым. Улахан дьоҥҥо «Саҥа олох» диэн кинигэни ааҕарбын өйдүүбүн, ону тэҥэ ыал ахсын ыҥыра сылдьан суруксуттаталлара.
Пионердар буоларбыт быһыытынан биһиэхэ дьоһуннаах сорудаҕы эмиэ биэрэллэрэ. Агитатордыырбыт, улахан дьону ааҕарга-суруйарга үөрэтэрбит. Нэһилиэк киинигэр Төбүлэххэ сатыы сылдьан политкуруһуокка үөрэнэрбит.
1937 сыллаахха оройуон саҥа киинигэр Чокурдаахха сэттэ кылаастаах оскуола аһыллыбыта. Мин онно үөрэнэ киирбитим.
Күһүн саҥа бөһүөлэккэ Чокурдаахха кэлбиппит. Өрүс кытыытыгар улахан түннүктэрдээх, киэҥ-куоҥ ааннардаах, ис өттө маҕан кырааскалаах больница дьиэтэ дьэндэйэн турара. Онно маҕан халааттаах дьон киирэллэрэ-тахсаллара. Биһиги көрдөхпүтүнэ барыта ып-ыраас, уурбут-туппут курдуга.
Өрүскэ баржаны соспут борохуоттар, катердар сылдьаллара. Биэрэккэ араас табаар, дьааһыктар, буочукалар кыстанан тураллара. Маҕаһыын, бэкээринэ диэни биһиги тыа оҕолоро эмиэ аан маҥнай көрбүппүт. Ити барыта биһиэхэ сонун, дьикти этэ.
Маҥнайгы гидросамолет кэлбитин өйдүүбүн. Биһиги үөрэнэ олорон оҕолордуун, учууталлардыын биэрэккэ сырсан киирдибит. Кып-кыһыл өҥнөөх көтөр аал кабинатыттан «дьиҥнээх» летчик тахсан кэллэ. Кэнники билбиппит бу биллиилээх полярнай летчик Водопьянов эбит этэ.
Ол ыарахан сылларга биһиги биир саастыылаахтарбытыттан үгүстэр ситэ үөрэммэтэхтэрэ. Ол эрээри тус бэйэлэрин үтүө хаачыстыбаларынан, үлэҕэ дьаныардарынан төрөөбүт оройуоннарын сайдыытыгар биллэр кылааты киллэрбиттэрэ.
Кинилэр ортолоругар М.П. Докунаеваны ахтыахха сөп. Кини өр сылларга колхозка председателинэн, биригэдьииринэн үлэлээбитэ, совхозка аан бастакынан иистэнэр мастарыскыайы тэрийбитэ. Үчүгэй тэрийээччи, чиэһинэй коммунист этэ.
А.М. Стрюков саамай наадалаах, тыын учаастактарга үлэлээбитэ. Кини маҥнайгы котельнайдары тутууга, нэһилиэнньэҕэ олох-дьаһах оҥолорун оҥорууга үгүс күүһүн биэрбитэ. Александр Михайлович ыарахаттартан толлубакка, саҕалаабыт дьыалатын төрдүгэр тиэрдэрэ, туохха барытыгар дьаныһан туран ылсара.
Итинник чиэһинэй үлэһит дьон хас нэһилиэк, тэрилтэ ахсын бааллара.
1954 с. Чокурдаахха орто оскуола аһыллыбыта. Орто оскуоланы маҥнайгынан А. Афанасьев, М. Дьячковская, В. Горохов, П. Киселева, А. Слепцов, В. Слепцов, С. Рожин, Р. Стручкова, Ю. Чикачева уо. д. а. бүтэрбиттэрэ.
Кинилэртэн сорохторо үрдүк үөрэҕи бүтэрэн араас идэни ылбыттара. В.П. Слепцов — тыа хаһаайыстыбатын специалиһа, С.Н. Рожин тутуу инженерэ, Норуоттар доҕордоһууларын орденынан наҕараадаламмыта, Ю.Г. Чикачева, Р.И. Стручкова — үтүөлээх учууталлар, П.А. Киселева — советскай-хаһаайыстыбаннай үлэһит.
Чокурдаах сэттэ кылаастаах уонна орто оскуолатын бүтэрбиттэртэн К.И. Горохов, С.Н. Горохов уонна Х.И. Дуткин наука кандидаттарынан буолбуттара. Геолог Н.М. Горохов Мирнэйгэ алмаастаах трубканы арыйбыта, P.P. Жирков английскай тыл преподавателэ этэ. Летчиктар А.Е. Стручков, Суздалов, журналист, Саха суруйааччыта С.Н. Горохов, советскай-партийнай үлэһиттэр А.Г. Чикачев, А.П. Новгородов, В.Е. Щербачков, И.Н. Стручков, С.В. Шахов уо. д. а. эмиэ бу оскуоланы бүтэрбит дьон. Чокурдаах орто оскуолатыгар үөрэммит үгүс учууталлар, врачтар, норуот хаһаайыстыбатын специалистара республика араас улуустарыгар үлэлии сылдьаллар.
Оскуоланы чулуутук үөрэнэн бүтэрбиттэртэн биирдэстэринэн, кэнники үрдүк үөрэхтээх педагог В.И. Чикачев этэ. Кини оскуолаҕа, онтон кэнники үөрэх оройуоннааҕы салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Хомойуох иһин, эдэр сааһыгар өлбүтэ. Василий Иванович 1967 с. үөрэммит оскуолатын туһунан ахтыы суруйбута оройуон хаһыатыгар бэчээттэммитэ. Онно оччотооҕу быһыыны-майгыны туох баарынан ис киирбэхтик сырдаппыта.
Маҥнайгы культура тэрилтэлэрин туһунан аҕыйах тыл.
Культура маҥнайгы кииннэринэн ол саҕана кыһыл кибииккэлэр (кэнники кыһыл чуумнар), aaҕаp балаҕаннар, кыһыл муннуктар уонна Нардом (клуб) этилэр. Нардомҥа мунньахтар, слеттар, араас культурнай-маассабай мероприятиелар буолаллара, киинэ көрдөрөллөрө, спектакллары туруораллара. Ол курдук, 1932 с. Hapдoмҥa Советтар II съезтэрин делегаттарыгар анаан олохтоох интеллигенция күүһүнэн «Баай охтуута» диэн пьесаны туруорбуттара. Сотору-сотору саҥата суох киинэни көрдөрөллөрө.
Мин маҥнайгы киномеханигы Федоровы үчүгэйдик өйдүүбүн. Кини бэйэтин туһугар талааннаах тэрийээччи, бэрт хомоҕой тыллаах-өстөөх киһи этэ. Улахан уолаттар динамоны эрийэллэрэ, оттон киномеханик киинэ көрдөрө-көрдөрө, экраҥҥа туох көстөрүн бэйэтин тылынан араастык хамсана-хамсана кэпсээн биэрэрэ. Биһиги, оҕолор, миэстэ тиийбэт буолан, тымныы муостаҕа олорон ону олус интэриэһиргээн көрөрбүт.
Кырдьаҕастар оччотооҕу маҥнайгы кинооператоры Д.К. Василевскайы билигин да өйдүүллэр.
Кыһыл кибииккэ сэбиэдиссэйинэн Дьокуускайтан 1931 с. кэлбит Е.А. Таппахова этэ. Кини нэһилиэнньэ ортотугар агитационнай, культурнай-маассабай үлэни дьаныардаахтык ыытара.
Екатерина Алексеевна бэйэтэ сытыы-хотуу үлэһит этэ. Кэнники кини оройуоҥҥа соҕотох милиционерынан үлэлээбитэ. Дьон киниттэн дьулайа тутталлара, үлэҕэ ээл-дээл сыһыаннаһааччылары киниэхэ этиэхпит диэн куттууллара. Кини биһиэхэ Бөрөлөөххө кэлэ сылльыбыта. Гимнастеркалаах, галифе ыстааннаах, куругар бэстилиэттээх сылдьарын өйдүүбүн.
Культурнай-сырдатар улэҕэ учууталлар уонна эмп улэһиттэрэ актыыбынайдык кытталлара. Кинилэр дакылаат, бэсиэдэ оҥороллоро, спектакль туруораллара, бэйэлэрэ ыллыыллара, үҥкүүлүүллэрэ. Олохтоохтортон эмиэ ырыаһыттар, частушкаһыттар, кэпсээнньиттэр, үҥкүүһүттэр бааллара. Нэһилиэк Сэбиэттэрин иһинэн культурнай секциялар диэннэр тэриллибиттэрэ.
Бөрөлөөххө культурнай сектор сэбиэдиссэйинэн Мария Слепцова (кэнники Петрова, С.Н. Рожин ийэтэ) үлэлиирэ. Кини бу эбээһинэһин олус кичэйэн толороро, нэһилиэккэ ыраас олох иһин үлэни ыытара. Биир дойдулаахтара кинини «Культурнай Маарыйа» диэн ааттыыллара.
Русскай Устьеҕа олус бэһиэлэй, частушкаһыт дьон бааллара. Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар ырыанан эрэ кэпсэтэллэрэ. Кыһыҥҥы yһyн киэһэлэргэ ыалларынан мустаннар көрү-нары тардаллара. Оттон Саҥа дьылга былыргылыы «машкарадтары» тэрийэллэрэ.
Мин биир дойдулаахтарым — эбээннэр, сахалар, юкагирдар — саас, сайын кэлиитин олус үөрэн-көтөн көрсөллөрө. Киэҥ туундара үрдүнэн «һээгэ» үнкүү ырыата дьиэрэйэрэ, илии-атах оонньуута, уучаҕынан сүүрдүү, маамыктанан бырахсыы, тыынан күрэхтэһии күнү-түүнү быһа барара.
1937 сыллаахха бэс ыйыгар оройуон киинигэр бары нэһилиэктэртэн мустан Саха АССР 15 сылын бырааһынньыктаабыттара. Бу итинник тэриллибит маҥнайгы бырааһынньык этэ.
Оройуоҥҥа культура сайдыытын туһунан кэпсээн туран Аллайыахатааҕы Туундара музейын үлэтин ордук чорботон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Музей хоту дьон айылҕатын, үүнээйитин, көтөрүн-сүүрэрин, сирин баайын көрдөрөр кэрэхсэбиллээх отделлардаах. Манна эбээннэр, юкагирдар, сахалар, олохтоох нууччалар былыргы, уратылаах культураларын кытта билсиэххэ сөп.
Бу сэдэх музейы олохтоох абыычайы, сиэри-туому үчүгэйдик билэр дьиҥнээх энтузиаст Д.А. Лебедев тэрийбитэ. Кини музейыгар билигин даҕаны консультант быһыытынан үлэлиир. Дмитрий Алексеевичка «Саха Республикатын культуратын үтүөлээх үлэһитин» аата иҥэриллибитэ.
Ол сылларга нэһилиэнньэ доруобуйатын харыстабылыгар улахан болҕомто ууруллара олус наада этэ. Отутус сыллардаахха оройуон салалтата бэрт эрэйинэн эмп улэһитэ кэлэрин ситиспитэ. Дьокуускайтан А.И. Сыроватскай диэн фельдшери икки ый болдьохтоон ыыппыттара. 1930 сыл ахсынньы 25 күнүгэр кандидатскай партийнай группа мунньаҕар ханнык нэһилиэктэринэн сылдьан улэлиэхтээҕин туһунан дьүүллэспиттэрэ. Кэнники бастайааннай медпункт аһыллыбытын кэнниттэн фельдшеринэн балайда уһуннук нуучча киһитэ С.А. Строд үлэлээбитэ.
Оройуоҥҥа Ленинградтан кэлбит маҥнайгы врач С.П. Мокровскай аатын истиҥник ахталлар. Кини манна улэҕэ ананан баран, Муомаҕа тиийэн болуот оҥорон уһааран аҕалан, Чокурдаахха саҥа балыыһаны туттарбыта.
Тутуу үлэтигэр уонна болуоту уһааран аҕалыыга элбэх олохтоох дьоннор кыттыыны ылбыттара. Ол иһигэр мындыр уус дьон A.П. Слепцов, А.А. Горохов, Е.Н. Антонов, А.В. Лебедев, М.В. Лебедев, Н.Н. Стрюков, П.Н. Стрюков уо. д. а. бааллара.
Балыыһаны тутууга Сергей Павлович бэйэтинэн быһаччы кыттара. Врач быһыытынан сүрүн үлэтин толоро-толоро, кини илиинэн маһы хайытар эрбиигэ үлэлэһэрэ, болуотунньуктуура, болуоту хостоһон, буордаах маһы cocyһaн көлөһүн-балаһын аллара. Caahыары кыһын Орто Халымаҕа баран тутууга наадалаах тоһоҕону, түннүк тааһын, кыраасканы, аан тутаахтарын, иэччэхтэри, тимир ороннору сыарҕанан тиэйэн аҕалбыта.
Эдэр врач бары өттүнэн дьоҕурдаах киһи этэ. Кини сахалыы үчүгэйдик билэр буолбута, биир сыарҕа ыт көлөнү тэринэн, туундараҕа ардыгар соҕотоҕун сылдьан, ыарыһахтарга көмө oҥоpopo. Ханнык да буурҕаттан, тыалтан, тымныыттан иҥнибэт киһи этэ диэн олохтоох кырдьаҕастар кэпсииллэр.
Сергей Павлович ити курдук үлэлии сылдьан эдэр сааһыгар оһолго тубэһэн өлбүтэ.
Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар оройуон үлэһиттэрэ ыраах тыылга кыайыыны уһансыбыттара. Кинилэр тоҥууну-аччыктааһыны аахсыбакка, бэйэлэрин харыстаммакка сыламтата суох үлэлииллэрэ, харчынан, итии таҥаһынан фроҥҥа көмөлөһөллөрө. Ол курдук сэрии аҥардас маҥнайгы биэс ыйдарыгар хамнастарыттан 20720 солк. биэрбиттэрэ, 11137 солк. баскыһыанньыктартан киирбитэ, 116330 солк. облигациянан, 1424 итии таҥаһы хомуйбуттара, 3 киилэ кыһыл уонна үрүҥ көмүһү туттарбыттара. Танковай колонна тутуутугар 34823 солк. биэрбиттэрэ. Сэрии үс сылын устата барыта 860 тыһ. тахса харчы хомуллубута.
50-с сылларга оройуоҥҥа партия райкомун секретардарынан уонна райисполком председателлэринэн Г.Е. Дранаев (1951-1954 сс.), А.В. Аммосов (1954-1959 сс.), В.П. Сокорутов, B.П. Слепцов үлэлээбиттэрэ. Комсомол райкомун секретардарынан В.П. Петров, С.Н. Горохов, И.П. Гоголев, М.Е. Капитонов уо. д. а. этилэр.
1960 сыллаахха миигин партия райкомун бастакы секретарынан быыбардаабыттара. Оччотооҕуга мин 35 саастааҕым.
Бу дуоһунаска 17 сыл устата үлэлээбитим. Оттон партийнай үлэҕэ барыта 30-ча сыл сылдьыбытым.
Аллайыаха оройуонугар үлэлиир кэммэр ситиһиилэр даҕаны, ыарахаттар даҕаны бааллара. Ол гынан баран, атын сирдэргэ курдук, оройуон олоҕор үгүс уларыйыылар тахсыбыттара. Оройуон экономиката бөҕөргөөбүтэ. Caҥa кадрдар үүммүттэрэ. Элбэх тутуу барбыта. Чокурдаах куораттыы типтээх толору хааччыллыылаах дьиэлэрдээх бөһүөлэк буолбута. Оленегорскай уонна Похвальнай диэн саҥа бөһүөлэктэр тутуллубуттара. Русскай Устье, Бөрөлөөх, Быйаҥныыр тупсарыллан тутуллубуттара. Бу нэһилиэктэргэ табаһыттар, булчуттар, балыксыттар толору хааччыллыылаах дьиэлэргэ киирбиттэрэ. Саҥа оскуолалар, оҕо садтара уонна яслилар, культура уонна эмп тэрилтэлэрэ тутуллубуттара.
Оччотооҕу сылларга бэйэлэрин партийнай иэстэрин чиэһинэйдик уонна үтүө суобастаахтык толорон, оройуоннааҕы партийнай тэрилтэ үлэтигэр тирэх буолбут бииргэ үлэлээбит табаарыстарбын дириҥ ытыктабылынан уонна махталынан ахтабын. Кинилэр ортолоругар производство талааннаах тэрийээччилэрэ, араас сылларга совхоз директордарынан үлэлээбит В.П. Слепцов, И.А. Козин, В.П. Петров, Н.К. Голиков, тыа хаһаайыстыбатын атын да специалистара бааллара.
Биһигини олох үлэ дьонугар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһapгa үөрэппитэ. Кинилэр баай опыттара, дьаныардаах чиэһинэй үлэлэрэ, туохха барытыгар эппиэттээхтик сыһыаннаһаллара билиҥҥи ыччакка холобур буолуон соп.
Оройуон маҥнайгы стахановец булчуттара А.А. Слепцов (Котенко), Т.А. Чикачев (Русскай Устье), П.П. Слепцов (Быйаҥныыр), Е.Н. Рожин (Бөрөлөөх) уо. д. а. сыл ахсын сүүһүнэн кырсаны бултаан государствоҕа туттараллара. Ойоотун бастыҥ булчута Г.Н. Щелканов Ленин орденынан наҕараадаламмыта.
Кинилэри кэнники көлүөнэ булчуттар солбуйбуттара. К.А. Киселев уонна И.П. Слепцов Октябрьскай революция, Үлэ Кыһыл Знамята уонна «Бочуот Знага» орденнарынан наҕараадаламмыттара. Н.Н. Слепцов, А.А. Рожин, М.В. Рожин, И.Н. Щелканов, С.К. Шахов, Константин уонна Павел Черемкиннар, И.И. Солдатов ааттара республикаҕа, оройуоҥҥа киэҥник биллибитэ.
Хоту дойду төрүт уyc олохтооҕо айылҕаттан балыксыт. Ол гынан баран маныаха сатабыл, тулуурдаах үлэ наада. Оройуон биллиилээх балыксыттара Антоновтар, Рожиннар, Слепцовтар, Стрюковтар, Костроминнар, Шкулевтар, Котовщиковтар, В. Садовников, С. Докунаев оройуон экономиката сайдыытыгар киллэрбит кылааттара улахан.
Биһиги оройуоммут таба иитиитигэр баай үгэстэрдээх. Удьуор табаһыттар Трофимовтар, Дуткиннар, Гороховтар, Едукиннар, Лебедевтар, Потаповтар Индигир киэҥ нэлэмэн туундаратыгар уонунан сыллар усталарыгар табаны ситиһиилээхтик ииппиттэрэ. Кинилэртэн сорохторо билиҥҥэ диэри дьаныардаахтык үлэлии сылдьаллар.
Кун-дьыл ааһан иһэр. Олохпут уларыйар, саҥаттан саҥа ирдэбиллэр, проблемалар үөскүү тураллар. Ол эрээри ааспыты умнар сатаммат. Ааспыт олохпут — биһиги историябыт. Оттон историята суох норуот даҕаны, кэлэр кэскил даҕаны суох.
Салҕыы аах:
Евдокия Горохова 100 сыла: «Мин Аллайыахам». 1 чаас
Евдокия Горохова 100 сыла: «Мин Аллайыахам». 2 чаас
Евдокия Горохова 100 сыла: «Мин Аллайыахам». 4 чаас